ارزش تغذیه‌ای شیر استریل
استفاده از شیر استریلیزه UHT به دلیل ویژگی‌های آن از جمله قابلیت ماندگاری نسبتا طولانی (چند ماه)، همواره در میان مصرف‌کنندگان همراه با این شبهه بوده که این نوع شیر حاوی مواد نگهدارنده است یا با اعمال حرارت‌های زیاد، ارزش غذایی آن به شدت کاهش می‌یابد.
در این مقاله ضمن اشاره کوتاهی به ارزش غذایی شیر، تاثیر حرارت پاستوریزاسیون و استریلیزاسیون بر روی اجزای ترکیبی شیر مقایسه شده است.
شیر تنها ماده غذایی شناخته شده در طبیعت است که می‌تواند عمده نیازهای بدن را به مواد مغذی، به طور متعادل تامین کند. شیر حاوی مجموعه پروتئینی بسیار با ارزش، مواد قندی، چربی، املاح مختلف به ویژه کلسیم و فسفر و انواع ویتامین‌هاست. این ماده غذایی ارزشمند به لحاظ ترکیب خاص خود، محیط بسیار مناسبی برای تکثیر میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و انتقال بیماری‌ها از حیوان به انسان است.
با توجه به مخاطرات مصرف شیر خام و فرآورده‌های غیرپاستوریزه، برای سالم‌سازی آن از شیوه‌های
حرارتی استفاده می‌شود. در روش معمول جوشاندن شیر، اگرچه میکروب‌های بیماری‌زای آن از بین می‌رود، اما به ارزش غذایی شیر از جمله پروتئین‌ها، املاح و ویتامین‌ها صدمه می‌زند، به همین دلیل با روش‌های صنعتی سالم‌سازی شیر مانند پاستوریزاسیون و استریلیزاسیون با روش UHT، علاوه بر سالم‌سازی، حداقل تغییر در کیفیت و ترکیب شیر ایجاد و تقریبا به طور کامل ارزش غذایی آن حفظ می‌شود.
در فرایند پاستوریزاسیون هدف از بین بردن همه میکروارگانیسم‌های زنده بیماری‌زا است. این روش صنعتی اعمال 72 درجه سانتی‌گراد حرارت به مدت 15 ثانیه است که پس از آن شیر به سرعت تا کمتر از 5 درجه سانتی‌گراد خنک می‌شود. قابلیت نگهداری این نوع شیر در یخچال چند روز خواهد بود.
در فرایند استریلیزاسیون UHT، هدف از بین بردن تمامی میکروارگانیسم‌های موجود در شیر اعم از فرم رویشی یا اسپوردار است. واژه استریلیزه در این‌جا به مفهوم مطلق میکروب‌شناسی آن نیست، به همین دلیل از اصطلاح فرادما یا UHT (Ultera High Temperature) استفاده می‌شود. در این روش با استفاده از بخار آب داغ، شیر تحت تاثیر دمای 150 ـ 135 درجه سانتی‌گراد به مدت 2 تا 4 ثانیه قرار داده می‌شود. اعمال دما برحسب نوع روش انتخابی ممکن است به شیوه مستقیم یعنی تماس با بخار آب و یا به صورت غیرمستقیم با بهره‌گیری از مبدل‌های حرارتی انجام شود. پس از آن شیر تا دمای 20 درجه سانتی‌گراد خنک و در شرایط کاملا آسپتیک در ظروف استریل و مناسب بسته‌بندی می‌شود.
جوشاندن مستقیم شیر به مدت طولانی به دلیل کاهش لیزین موجود در آن، به ارزش غذایی پروتئین‌ها صدمه می‌زند، اما فرایند UHT بر روی پروتئین‌های شیر بی‌تاثیر و یا بسیار ناچیز اثرگذار است. پروتئین‌های سرم در فرایند UHT برحسب روش اعمال شده به نسبت 50 تا 90 درصد و در روش پاستوریزاسیون سریع بین 5 تا 15 درصد دناتوره می‌شود که این حالت هیچ‌گونه اثر نامطلوبی بر ارزش غذایی شیر ندارد.
بررسی‌ها و مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که دناتوره شدن پروتئین‌های سرم شیر گاو در تغذیه انسان، حتی کودکان مشکلی ایجاد نمی‌کند، ضمن آنکه کودکان تغذیه‌شده با شیر UHT نسبت به کودکانی که با شیر پاستوریزه تغذیه شده‌اند، افزایش وزن سریع‌تری دارند.
چربی‌ها در فرایند UHT هیچ‌گونه تغییر شیمیایی یا فیزیکی و اثر منفی بر ارزش غذایی آن ندارند. برای جلوگیری از جدا شدن جربی شیر در طول زمان ماندگاری حتما لازم است شیر هموژن باشد.
در فرایند UHT و در دوره نگهداری ممکن است جریان قابل برگشت یون‌های کلسیم، منیزیم و فسفات بین میسل‌های کازئین و سرم پدید آید، اما افت مواد معدنی نخواهد داشت. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان کلسیم و پتاسیم دریافتی نوزادانی که با شیر UHT تغذیه می‌شوند، نسبت به شیر پاستوریزه بالاتر و جذب فسفر در هر دو یکسان است.
افت ویتامین‌های شیر در فرایند UHT نسبت به پاستوریزاسیون HTST ناچیز و قابل اغماض است. ویتامین‌های E. D. A و بتاکاروتن هیچ‌گونه تغییر قابل توجه‌ای نمی‌کند. بعضی از ویتامین‌های محلول در آب مثل ریبوفلاوین، نیکوتنیک اسید، پنتوتنیک اسید و بیوتین در برابر حرارت مقاوم‌اند. ویتامین‌های B12 , B6 , B1 و C به میزان کم تحت تاثیر حرارت قرار می‌گیرد. در واقع حرارت UHT نسبت به طول مدت نگهداری تاثیر بسیار ناچیزی بر کاهش ارزش غذایی شیر دارد.
تاثیر انبارداری بر ارزش غذایی شیر بستگی به دما و مدت نگهداری آن دارد. عامل تغییرات عمدتا به دلیل آنزیم‌های مقاوم به حرارت و یا اکسیژن محلول در شیر است.
نگهداری طولانی موجب افت لیزین و کاهش ارزش تغذیه‌ای آن می‌شود. به عنوان مثال نگهداری شیر به مدت 6 ماه در درجه حرارت 30 تا 37 درجه سانتی‌گراد، 10 درصد لیزین شیر را کاهش می‌دهد. بعد از 6 ماه نگهداری در دمای 37 درجه، 50 درصد پروتئین به شکل پلیمر در می‌آید ولی در شرایط معمولی نگهداری این تغییرات محسوس نیست.
باقی مانده آنزیم لیپاز مقاوم به حرارت که به‌طور طبیعی در شیر موجود است و یا به وسیله میکروب‌های سرمادوست تولید می‌شود، باعث افزایش اسیدهای چرب آزاد در شیر UHT شده و سبب طعم نامطلوب در شیر می‌شود. این پدیده با بهبود کیفیت شیر خام و کاهش مدت نگهداری به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.
ویتامین‌های محلول در چربی حداقل سه ماه حفظ می‌شوند. ویتامین‌های محلول در آب نیز در صورت عدم تابش نور ثابت می‌مانند. بیشترین تغییر مربوط به فولیک اسید و ویتامین C است که افت این ویتامین‌ها به حضور اکسیژن محلول در شیر بستگی دارد. اکسیژن محلول در شیر خام 10 تا 11 میلی‌گرم در لیتر و در فرایند UHT روش مستقیم، 1 میلی‌گرم در لیتر است که در این صورت ویتامین C و فولیک اسید شیر ثابت است.
میزان کاهش ویتامین C بعد از 3 ماه نگهداری، در صورتی که اکسیژن محلول بیشتر از 1 میلی‌گرم در لیتر نباشد، حداکثر 20 درصد است و فولیک‌اسید در این شرایط بدون تغییر باقی می‌ماند.
از آنجایی که تاثیر فرایند حرارتی UHT بر ارزش غذایی شیر بسیار اندک است، به لحاظ حفظ ویتامین‌های حساس، باید فراورده‌های UHT قبل از فرایند غیرمستقیم کاملا هواگیری شده و در ظروف کدر غیرقابل نفوذ با حداقل فضای خالی بسته‌بندی و تا زمان مصرف در درجه حرارت کمتر از 20 درجه سانتی‌گراد نگهداری شود.
تقلب در زعفران
:قیمت بالای
زعفران موجب شده که این ماده در معرض تقلب های زیادی قرار گیرد. زعفران از پرچم گل های گیاه آن تهیه می شود که معمولاً رنگ گرده های آن زرد، قرمز ارغوانی و قرمز نارنجی است که به سادگی از پرچم جدا می شود و این ویژگی کمتر در سایر گیاهان مشاهده می گردد.برای تقلب در زعفران، عده ای از متقلبین، از پرچم گیاه گل رنگ و گیاهان مشابه استفاده می کنند و آن را با زعفران مخلوط می نمایند و عده ای دیگر از ریشک های اطراف ذرت استفاده کرده و آن را با رنگ های مصنوعی به رنگ زعفران در می آورند
.تقلب در فلفل
:برای تقلب در فلفل از موادی نظیر خاک اره ی نرم، نرم کرده ی پوست گردو و فندق، آرد نخودچی، نرم شده ی هسته ی خرما، تفاله ی زیتون و مواد مشابه به عنوان پایه استفاده کرده و برای ایجاد تندی و رنگ و مزه آن را با پودر فلفل فرنگی یا خردل سیاه مخلوط می کنند
.
تقلب در خردل
:پودر خردل از نرم کردن دانه ی خردل سیاه یا سفید یا مخلوط این دو به دست می آید و گاهی آن را با آب غوره یا سرکه مخلوط کرده و خردل خمیری به دست می آورند
. در مورد خردل متقلبین از نشاسته ی آرد غلات استفاده می کنند و برای ایجاد رنگ مورد نظر مقداری پودر زردچوبه به آن اضافه می نمایند.تقلب در زردچوبه
:برای تولید زردچوبه ی تقلبی، موادی نظیر آرد یا نان خشک، پوست پسته و کمی زردچوبه را با یکدیگر مخلوط کرده و به عنوان زردچوبه به فروش می رسانند
.
تقلب در سماق
:عده ای از متقلبین تفاله ی غوره و زرشک را با گل اخدی و آب شاه توت مخلوط نموده و به عنوان سماق به فروش می رسانند
.
تقلب در سرکه
نظر به این که سرکه ی طبیعی به ویژه سرکه ی انگور تا حدی گران قیمت است، معدودی از افراد برای سودجویی در این ماده و تهیه ی سرکه ی ارزان قیمت، مقداری اسید استیک تجارتی را با آب به نسبتی تهیه می کنند که مقدار اسید استیک آن معادل سرکه ی طبیعی باشد و برای ایجاد طعم ویژه ی سرکه، از مواد معطر ساختگی یا موادی مانند فلفل، ریشه ی گیاه بابونه، فلفل فرنگی و خردل استفاده می نمایند
.گاهی نیز سرکه ی طبیعی را با مقداری آب مخلوط می کنند و برای تعدیل وزن مخصوص آن مقداری زاج یا استات دو سود به آن می افزایند
.
تقلب در آب لیمو
یک نوع
آب لیموی تقلبی به این ترتیب تهیه می شود که مقداری کاه زبر را با آب ولرم مخلوط کرده و مدتی به حال خود قرار می دهند که در این صورت پس از مدت کوتاهی مایع زرد رنگی حاصل می شود که آن را مدتی روی لیموی آب گرفته و گاه چرخ شده قرار می دهند. سپس پوست لیموها را جدا کرده و مقداری اسیداستیک یا جوهر لیمو به آن اضافه می کنند.در پاره ای از موارد تنها مقداری آب به لیموی آب گرفته و چرخ شده اضافه می کنند و پس از مدتی مخلوط را به هم زده و قسمت مایع را جدا کرده و مقداری جوهر لیمو به آن اضافه می کنند
.
تقلب در آب غوره
برای تقلب در آب
غوره برخی از فروشندگان جوهر لیمو را با آب و کمی آب غوره مخلوط کرده و به عنوان آب غوره به فروش می رسانند.
تقلب در رب گوجه فرنگی
در مواردی که
رب گوجه فرنگی گران باشد، برخی از افراد سودجو آن را با مقداری پوره ی کدو یا کدوی پخته و له شده مخلوط می کنند و همراه با رب گوجه فرنگی می جوشانند.همچنین در پاره ای از موارد مقداری سیب زمینی پخته و له شده به آن می افزایند
. به علاوه متقلبین مقداری نشاسته به رب گوجه فرنگی اضافه می کنند تا نشاسته مقداری از آب رب را جذب کند، در نتیجه رب سفت و غلیظ به نظر می رسد.
تقلب در رب انار
برای تولید
رب انار تقلبی برخی از افراد گوجه فرنگی های ترش را پس از خیس نمودن با رب انار مخلوط نموده و به عنوان رب انار مرغوب به فروش می رسانند.